آماده‌سازی اسپان بذری

رطوبت مطلوب بذر در فرآیند تولید اسپان بذری ۴۹ تا ۵۴% می‌باشد. فرمول‌های زیر بر اساس دانه چاودار با رطوبت ۱۱% تنظیم می‌شوند. بسته به نوع بذر، اندازه آن، منطقه جغرافیایی کاشت بذر و نحوه ذخیره‌سازی بذر و مقدار رطوبت موجود در آن نیز متفاوت است.

اندازه استاندارد ظروف در موارد خانگی بطری‌های یک لیتری با دهانه بزرگ است در حالی که در مصارف تجاری به جای آن از گالن‌های چهار لیتری با دهانه بزرگ استفاده می‌شود. در ظروف با دهانه کوچک، امکان آلودگی توسط هاگ‌های موجود در هوا به خصوص در صورت قرار دادن یک صفحه صافی مخصوص روی آن به حداقل می‌رسد.

بیشتر تولیدکنندگان تجاری اسپان برای بطری‌های خود از غشاهای منفذدار مصنوعی نیمه تراوا استفاده می‌کنند. خاصیت این پوشش‌ها به گونه‌ای است که از یک طرف مزاحمتی در تبادل گازی و هوای اطراف و درون بطری ایجاد نکرده از طرف دیگر مانع عبور هاگ‌های آلاینده و دیگر عوامل بیماریزا به داخل بطری می‌شوند. بهترین نوع ظرفی که در آن ضریب آلودگی هوا، تقریباً صفر است، ظرف دهانه تنگی است با یک غشا منفذ دار و یک درپوش پیچی یا سوراخی به قطر ۹ تا ۱۲ میلی‌متر در وسط آن تا به این ترتیب محافظت مناسبی از بذرهای داخل آن به عمل آید. به نظر شخصی مؤلفان، ظروف دو لیتری با دهانه معمولی در این زمینه مطلوب می‌باشد. استفاده صرف از غشاهای نیمه‌ تراوا در بطری‌های با دهانه بزرگ به دلیل افزایش تبخیر از محیط بذر توصیه نمی‌شود.

برای تولید اسپان بذری با رطوبت ۴۸ تا ۵۲% از فرمول‌های ذیل و اتوکلاو نمودن هر ترکیب در فشار ۱ تا ۳/۱ kg/cm² (1 تا ۲/۱ اتمسفر) به مدت یک ساعت با دمای Cº۱۲۱ استفاده کنید. توجه کنید که اختلاف ۱۰% حجمی در فنجانهای اندازه‌گیری وجود دارد پس پیمانه‌های خود را با یک بشر مدرج استاندارد مقایسه کنید. پس از استاندارد کردن پیمانه‌ها با یک ظرف پلاستیکی یک پیمانه غله یا پیمانه آب درست کنید تا بتوانید با آن کار را دقیق‌تر انجام دهید.

 جدول ۲-۳ فرمول‌های اسپان

با استفاده از فرمول‌ها و ترکیبات بالا می‌توان ۵/۰ تا ۶۶/۰ حجم بطری‌های ۱-۲ لیتری را بعد از اتوکلاو نمودن پر کرد. در تمام این ترکیبات فرموله می‌توان از مخلوط CaCO₃ و CaSO₄ نیز به میزان ۳-۱ قسمت وزنی در هر ۱۰۰ قسمت بذر خشک به نسبت ۱ قسمت CaCo₃ و ۴ قسمت CaSo₄ استفاده کرد. افزودن این مواد به اسپان بویژه در مورد قارچ دکمه‌ای ضروری است. توجه کنید در صورت استفاده از این بافرهای کلیسومی، مقدار ۱۰% آب بیشتر از فرمول‌های بالا به محیط اضافه نمایید.

بعد از اتوکلاو کردن بطری‌های بذر بایستی آنها را در یک اتاق استریل قرار داده تا خنک شوند و قبل از آن، اتاق و هوای آن را باید کاملاً ضد عفونی کرد و این امر هم به روش سنّتی ضدعفونی و هم با استفاده از صافی‌های میکرونی و یا تلفیق هر دو در محیط اعمال می‌شود.

در حین درآوردن بطری‌های گرم از درون اتوکلاو، آنها را تکان داده تا به این وسیله بذور از هم جدا شده و بذور خشک و مرطوب به طور یکنواخت درون بطری پخش شود از طرفی از به هم چسبیدن بذور در ته ظرف نیز جلوگیری شود.

برای نرم کردن و از هم جدا کردن توده‌های اسپان بذری، می‌توان از یک چرخ لاستیکی و یا وردنه نمدی نیز استفاده کرد که پس از تمیز و ضدعفونی کردن کامل، آن را چندین مرتبه در یک راستا روی توده اسپانی حرکت داده تا بذور کاملاً از همدیگر جدا شوند. از این وسیله در مرحله بعدی کشت بذر نیز استفاده می‌شود. لذا باید به طور مرتب آن را تمیز و ضدعفونی نمود. در صنایع بزرگ‌تر، برای این منظور از همزن‌های رنگ استفاده می‌شود که در منزل کاربردی ندارند. توجه کنید که همیشه قبل از تکان دادن و یا همزدن اسپان‌های داخل بطری از سالم بودن و ترک نداشتن بطری‌ها مطمئن شوید.

هنگامی که دمای بطری‌های بذر با دمای اتاق برابر شد، می‌توان عمل تلقیح کشت خالص را به روی بذرها انجام داد که در این مرحله نیز رعایت نکات بهداشتی حائز اهمیت می‌باشد. انتقال میسلیوم از محیط کشت آگار به روی بذر جنبه دیگری از شیوع آلودگی بشمار می‌رود. در محیط آگار، فضای رشد میسلیومی بصورت دو بعدی و مسطح می‌باشد که در صورت بروز آلودگی به راحتی قابل رؤیت است، اما در بطری‌های کشت اسپان، فضا سه بعدی شده و ارتفاعی در حدود حداقل ۲۰ سانتی‌متر از اسپان بذری پر می‌شود که با این وضعیت چنانچه آلودگی پدید آید، با چشم غیر مسلح به راحتی نمی‌توان آن را مشاهده کرد و در صورت عدم توجه، یا تلقیح اسپان آلوده به بذر استریل، آلودگی سرایت خواهد کرد.

پیش از تلقیح بذر با کشت خالص میسلیومی، از کیفیت استریل بودن محیط تلقیح مطمئن شوید. با لباس مخصوص و استریل دستکش مخصوص و حتی‌الامکان سربند مخصوص و بینی‌بند جراحی وارد اتاق تلقیح شوید، چرا که بدن انسان به نوبه خود، زیستگاه خوبی برای انواع باکتری، قارچ و ویروس بوده و مملو از گرده‌های گیاهی و قارچ‌های بیماریزا و انگلی می‌باشد.کف اتاق تلقیح باید هر روز تمیز گردد و تلقیح را حتی‌الامکان درون محفظه شیشه‌ای مخصوص (فصل ۲) که در آن هود تهویه ملایم هوا نصب شده و دارای فشار مثبت هوا است انجام داد، چرا که فشار مثبت درون اتاق، مانع ورود هوای خارج به داخل آن می‌شود. از ورود افراد و وسایل غیرضروری به درون اتاق اکیداً جلوگیری شود. دست‌ها را قبل از تلقیح با صابون و سپس با الکل ۹۶% بشوئید. محفظه شیشه‌ای تلقیح را ۱۵ دقیقه قبل از استفاده روشن کنید.

بعد از رعایت تمام نکات مقدماتی ـ بهداشتی می‌توان اقدام به تولید اسپان کرد.

منبع: کتاب راهنمای جامع و مصور پرورش قارچ های خوراکی چاپ نهم