مکانیسم عمل گیاهان دارویی در واقع نشان دهنده روش تاثیر دارو و یا داروهای مشخص بر روی فیزیولوژی بدن انسان و اثرات حاصله می‌باشد. از آنجایی که گیاهان دارای اثر مستقیم بر روی فعالیت فیزیولوژیکی هستند با دانستن چگونگی فعالیت بدن و فیزیولوژی آن می‌توان از این داروها جهت بهبود یا معالجه و درمان استفاده نمود و بهترین دارو را با توجه به شرایط بیماری و بیمار انتخاب نمود. البته باید توجه نمود که انتخاب داروی گیاهی مناسب و تاثیر درمانی هر دارو تا حد زیادی وابسته به علائم تشخیصی بیماری و صحت تشخیص علائم دارد.

مطالعات و بررسی‌های زیادی بر روی دارو شناسی مواد موثر گیاهان دارویی انجام گرفته است تا مشخص شود که این مواد چگونه تاثیر می‌کنند. شیوه بسیار قدیمی و کاملاً رایج طبقه‌بندی گیاهان دارویی طبقه‌بندی آنها بر اساس بیماریهایی است که به درمان آنها کمک می‌نمایند. در بعضی حالات اثرات گیاهان دارویی مربوط به وجود یک ترکیب شیمیایی خاص در گیاه است (مانند اثرات ضد آسمی در گیاه افدرا)، اما در بقیه حالات اثرات درمانی آنها ناشی از ارتباطات متقابل و بین اجزای مواد موثره مختلف موجود در گیاهان است (مانند اثر تسکین دهندگی در گیاه سنبل الطیب). هرچند بهترین حالت این است که اثرات گیاهان دارویی مربوط به ترکیب همه اجزای موثره گیاه باشد اما باید توجه داشت که شناخت ساختمان بیوشیمیایی این ترکیبات کار تجویز آنها را بسیار ساده‌تر خواهد نمود. اثرات درمانی اساس و پایه انتخاب و گزینش داروها هستند و معمولاً این اثرات بصورت زیر دسته‌بندی شده‌اند:

وفق دهنده‌ها (Adaptogen): اینگونه گیاهان دارویی سبب افزایش مقاومت و برگشت به حالت عادی در هنگام ایجاد تنش و استرس می‌گردند، بدینصورت که بدن با مصرف اینگونه داروهای گیاهی قابلیت دفع و یا هضم بسیاری از مشکلات و استرس‌های بوجود آمده را به دست می‌آورد و با ایجاد سازگاری نسبت به فشارهای خارجی نظم اعضا و دستگاههای بدن بر هم نمی‌خورد. گیاهان دارویی دارای خاصیت وفق دهنده سبب تقویت غدد آدرنال می‌شوند. جین سینگ سیبری و جین سینگ آسیایی از این گروه گیاهان دارویی می‌باشند.

تغییر دهنده‌ها (Alterative): اینگونه گیاهان دارویی معمولاً سبب برگشت عملکرد اعضای مختلف بدن بحالت طبیعی شده و میزان سلامتی جسمی و روحی (سرزندگی) را افزایش می‌دهند. بعضی از این تغییردهنده‌ها سبب دفع بهتر و راحت‌تر مواد زاید از طریق کلیه‌ها، کبد، ریه‌ها و یا پوست می‌گردند. تعدادی دیگر محرک دستگاه گوارشی بوده و یا خاصیت میکروب‌کشی دارند در حالی که تعدادی دیگر نیز سبب فعالیت دقیق بدن می‌شوند. بابا آدم و گالیوم از این گروه گیاهان دارویی می‌باشند.

ضد زکام ((Anticatarrhal: داروهای گیاهی ضد زکام به حذف و بیرون انداختن خلط اضافی که در نواحی سینوسها و یا دیگر بخشهای بدن جمع شده‌اند کمک می‌نمایند. زکام نه تنها خود یک مشکل است بلکه با تولید بیش از حد خلط که معمولاً در واکنش به عفونی شدن حاصل می‌شود. کربوهیدرات‌ها نیز در بدن جذب نشده و به راحتی دفع می‌گردند که این مشکل نیز خود سبب ضعیف شدن بدن و ابتلاء به بیماریهای ثانویه مختلف دیگری می‌شود. از گیاهان دارویی دارای این خاصیت می‌توان به علف طلایی و گل عینک (چشمک) اشاره نمود.

ضد التهاب (Anti-inflammatory): گیاهان دارای چنین خاصیتی باعث تسکین دادن و آرام نمودن التهاب‌ها و آماسها شده یا اینکه مستقیماً با تأثیر بر روی بافت ملتهب، شرایط ایجاد التهاب را تغییر داده و آن را التیام‌ می‌بخشند. روشهای تأثیر و مکانیسم عمل گیاهان دارای خاصیت ضدالتهابی متفاوت است اما در هر حال گاهی به ندرت نیز ممکن است تأثیر بصورت جلوگیری از انجام واکنش ایجاد التهاب باشد. این گیاهان معمولاً بدن را تقویت کرده و سبب بهبود فعالیت‌های طبیعی بدن می‌گردند. از گیاهان این گروه می‌توان به بابونه، اسپیره و سیب زمینی شیرین وحشی (wild yam) اشاره کرد.

میکروب‌کش (Antimicrobial): میکروب‌کش‌ها به بدن جهت از بین بردن یا دفع عوامل بیماریزا کمک زیادی می‌کنند. روش عمل بدین صورت است که این مواد بدن را تقویت کرده و سبب افزایش مقاومت دستگاههای مختلف به میکروبهای بیماریزا و فائق آمدن بر بیماری می‌گردند. تعدادی از این گیاهان دارای مواد شیمیایی ضدعفونی‌کننده‌ای هستند که بعنوان سموم تخصصی علیه بعضی ارگانیسم‌ها عمل می‌نمایند اما معمولاً این گیاهان بدین صورت عمل می‌کنند که سبب افزایش و بهبود وضعیت سیستم ایمنی بدن می‌گردند. از این گروه می‌توان سرخارگل و سیر را نام برد.

ضد تشنج (Antispasmodic): گیاهان دارویی دارای خاصیت ضدتشنجی سبب رفع گرفتگی عضلانی، کاهش کشیدگی ماهیچه‌ای و در بسیاری موارد آرام‌بخش عصبی هستند و علاوه بر این اثرات سبب کاهش و یا دفع تنش (کشیدگی) روانی نیز می‌گردند. بعضی از گیاهان دارویی ضدتشنجی اسپاسم ماهیچه را در تمام ماهیچه‌های بدن کاهش می‌دهند در حالی که تعدادی دیگر بر روی اعضا و یا سیستم‌های خاصی اثر می‌نمایند. مثالهایی از این گروه عبارتند از بُداغ و سنبل‌الطیب.

قابض‌ها (Astringent): گیاهان دارویی قابض بر روی غشاهای مخاطی، پوست و دیگر بافتها دارای اثر بهم چسبیدگی و جمع‌شدگی هستند که این تأثیر ناشی از وجود ماده شیمیایی بنام تانن می‌باشد (این ماده در صنعت دباغی مورد استفاده قرار می‌گیرد). اینگونه گیاهان دارویی بدینصورت عمل می‌نمایند که مولکولهای پروتئین را ته‌نشین کرده و در نتیجه این عمل با ایجاد سد دفاعی در برابر عفونت‌ها از ایجاد تحریک و التهاب جلوگیری می‌نمایند. این‌گونه داروها بطور مشخص در درمان زخم‌ها و سوختگی‌ها کاربرد دارند. گیاهان پوست بلوط و agrimony (اَگریمونی یا غافث) از این گروه می‌باشند.

مواد تلخ (Bitter): گیاهان دارویی که دارای مزه تلخ هستند در طب پیشگیری نقش ویژه‌ای را بر عهده دارند. طعم تلخ این گونه گیاهان سبب تحریک واکنش حسی در سیستم عصبی مرکزی شده و در نتیجه این تحریک هورمونهای گوارشی رهاسازی می‌گردند. رهاسازی این هورمونها تأثیرات مختلفی مانند تحریک اشتها، تحریک عمومی در جریان شیره‌های گوارشی و افزایش جریان صفرا می‌شود که افزایش جریان صفرا نیز سبب تسهیل و تسریع غیر سمی کردن مواد سمی موجود در کبد می‌گردد. علاوه بر این تأثیرات، این گیاهان مکانیسم‌های خود ترمیمی در معده را نیز تحریک می‌نمایند. می‌توان به اَگریمونی و جنتیانا اشاره نمود.

داروهای قلب (Cardiac remedies): اصطلاح عمومی در مورد داروهای گیاهی است که اثرات مفیدی بر روی قلب دارند. بعضی از گیاهان دارویی متعلق به این گروه جزء فعال‌کننده‌های قوی قلب می‌باشند که از بین گیاهان می‌توان به گل انگشتانه اشاره نمود در حالی که تعدادی دیگر اثرات ملایم‌تر و خفیف‌تری داشته و ایمن‌تر هستند. گیاهانی مانند زالزالک و دم شیر متعلق به گروه اخیر می‌باشند.

ضد نفخ (Carminative): گیاهانی که سرشار از روغنهای فرّار معطر می‌باشند سبب تحریک سیستم گوارشی برای فعالیت بهتر می‌گردند. این گونه گیاهان دیواره معده را التیام بخشیده، سبب کاهش التهاب و یا تسکین آن در قسمتهای مختلف دستگاه گوارشی می‌گردند، درد شکم را آرام کرده و به دفع گازها از لوله گوارشی کمک زیادی می‌نمایند. بعنوان مثال از این گروه گیاهان می‌توان به بادرنجبویه و نعناع فلفلی اشاره نمود.

مرهم‌ها (Demulcent): گیاهان دارویی سرشار از مواد لعابدار (موسیلاژ) بافتهای ملتهب یا تحریک‌شده را تسکین داده و محافظت می‌نمایند. اینگونه گیاهان سبب کاهش ایجاد تحریک در کل طول روده شده، میزان حساسیت به اسیدهای معدی را که بالقوه تخریب‌کننده هستند، پائین می‎آورند، به پیشگیری از اسهال کمک نموده، تشنج‌های ماهیچه‌ای که سبب قولنج راست روده‌ای می‌گردند را کاهش می‌دهند، با تسکین و التیام تنش‌های ایجاد شده در برونشی‌ها سرفه کردن را تسهیل می‌نمایند و دردهای تشنجی مربوط به مثانه را آرام می‌کنند. از این گروه می‌‌توان ختمی را نام برد.

معرق‌ها(Diaphoretic): اینگونه گیاهان دارویی باعث افزایش تعریق (عرق کردن) می‎شوند که در طی این فرآیند مواد زاید بدن از طریق پوست خارج و بدین طریق به ایجاد محیط هماهنگ و پاکیزه در داخل بدن کمک می‌نمایند. بعضی از گیاهان سبب افزایش تعریق بصورت کاملاً مشخص و محسوسی می‌گردند درحالی که تعدادی دیگر از این گیاهان فقط به تعریق عادی و معمولی بدن کمک نموده و آنرا تسهیل می‌نمایند. معرق‌ها اغلب سبب اتساع بهتر و بیشتر رگهای سطحی شده و بنابراین به بهبود گردش خون کمک می‌نمایند. این داروها همچنین با افزایش تصفیه بخش داخلی بدن از طریق دفع مواد زاید از پوست سبب تقویت کار کلیه‌ها نیز می‌شوند. گیاه اوپاتریوم ارغوان ((boneset و زنجفیل از این گروه گیاهان می‌باشند.

مدرّها (ادرارآورها) (Diuretic): مدرها تولید و دفع ادرار را افزایش می‌دهند. در طب گیاهی و در شیوه سنتی و قدیمی آن این اصطلاح اغلب در مورد گیاهان دارویی استفاده می‌شد که دارای تأثیر سودمند و مفید بر روی سیستم ادراری بودند. این گونه گیاهان دارویی به حذف مواد زاید از بدن کمک کرده و فعالیت تصفیه و پالودگی محیط داخلی بدن را تقویت می‌نمایند. بعنوان مثال از این گروه می‌توان گیاهان گل قاصد و انگور خرس اشاره نمود.

داروهای قاعده‌آور (Emmenagogue): داروهای قاعده‌آور سبب تحریک فعالیت‌های مربوط به قاعدگی و خونریزی‌های دفعی می‌گردند. در بسیاری از مکاتب گیاهان دارویی این اصطلاح در معنی وسیع‎تر خود و در مورد گیاهانی استفاده می‌شد که تعدیل‌کننده و تقویت‌کننده سیستم تناسلی زنان می‌باشند. از این گروه می‌توان ریشه False unicorn را نام برد.

خلط‌آورها (Expectorant): در زبان عامه گیاهان دارویی خلط‌آور سبب تحریک دفع خلط از ریه‌ها می‌شوند اما این اصطلاح اغلب برای گیاهان دارویی‌ای استفاده می‌شود که تقویت‌کننده سیستم تنفسی هستند. اکسپکتورانتهای محرک، نایژه‌ها را تحریک می‌کنند که این تحریک سبب دفع اخلاط می‌گردد. اکسپکتورانت‌های آرامش‌بخش تشنج‌ها و اسپاسم‌های برانش‌ها را التیام و تسکین بخشیده و سبب رهاسازی و جدا شدن ترشحات خلطی از آنها می‌گردند که این حالت در مورد وجود سرفه‌های خشک مؤثر بوده و سبب می‌شود و سرفه‌ها نرمتر شده و با سرفه اخلاط از برانش‌ها دفع گردند. موگه و فراسیون از گیاهان دارویی متعلق به این گروه می‌باشند.

تصفیه کننده کبد (Hepatic): گیاهان تصفیه کننده به کبد کمک می‌کنند. این داروها جریان صفرا را تقویت نموده و در بعضی حالات سبب افزایش جریان صفرا می‌گردند. اگر از دیدگاه کلی‌نگری سلامتی به این گیاهان دارویی نگاه کنیم درخواهیم یافت که این داروها اهمیت زیادی دارند زیرا نقش اساسی در کبد دارند و کبد نیز خود از اجزای بسیار مهم و ضروری بدن است. از این گروه بعنوان مثال می‌توان به ریشه گیاه گل قاصد و گیاه جنتیانا اشاره نمود.

کاهش‌دهنده فشار خون(Hypotensive): این داروهای گیاهی افزایش‌های غیرطبیعی فشار خون را پایین می‌آورند. گیاهانی مانند زالزالک و شکوفه زیرفون از این گروه هستند.

ملیّن‌ها (Laxative): ملیّن‌ها حرکات روده را تحریک می‌کنند اما باید توجه داشت که استفاده طولانی مدت از ملیّن‌ها جایز نیست. در صورتی که استفاده طولانی مدت از ملیّن‌ها طبق نظر متخصص نیاز باشد باید رژیم غذایی، سلامت عمومی و وجود تنش یا استرس نیز بطور کامل تحت نظر پزشک باشد. گیاهانی مانند سِنا و ترشک از این گروه هستند.

آرامبخش‌های عصبی (Nervine): آرام‌بخش‌های عصبی به سیستم عصبی کمک نموده و می‌توان آنها را به سه گروه تقسیم نمود. داروهای آرام‌بخش تقویتی که سبب تقویت و برگشت به حالت عادی در دستگاه عصبی می‎گردند. آرامبخشهای تسکین دهنده که با تسکین و آرام نمودن جسم و ذهن سبب کاهش اضطراب و تنش می‌گردند. آرام‌بخش‌های محرک که مستقیماً فعالیت عصبی را تحریک می‌نمایند. گیاهانی مانند قاشقک و سنبل‌الطیب جزء آرام‌بخش‌های تسکین‌دهنده می‌باشند.

برافروزاننده‌ها (Rubefacients): گیاهان دارویی متعلق به این گروه سبب افزایش جریان خون سطحی در پوست شده و در نتیجه این امر درمان، تصفیه و تغذیه بهتری صورت می‌گیرد. این گیاهان اغلب برای بهبود و درمان دردها و تورم‌های مربوط به مفاصل مبتلا به آرتروز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این گروه گیاهان دارویی می‌توان به خردل و زنجفیل اشاره نمود.

تقویت‌کننده‌ها (Tonic): گیاهان دارویی تقویت‌کننده داروهای ملایمی هستند که در فرآیند رشد و نمو و سرزندگی افراد نقش دارند. در مورد این گیاهان دارویی و اثرات آنها در صفحات قبل توضیح داده شده است.

التیام‌دهنده‌ها (Vulnerary): اینگونه داروها فرآیند درمان و معالجه زخم را تسریع نموده و بهبود می‌دهند. این اصطلاح عمدتاً در مورد گیاهان دارویی مورد استفاده در زخم‌ها و جراحت‌های پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد اما به تازگی اثرات درمانی و معالجه‌ای آنها بر روی زخمهایی مانند زخمهای معده نیز مشخص و ثابت شده است. گیاهان گوش خر و همیشه بهار از این گروه گیاهان دارویی می‌باشند.

منبع: کتاب نسخه های گیاهی برای افراد بالای ۵۰ ترجمه ساسان جعفرنیا