مفهوم گلخانه و ایجاد گلخانه
greenhouse گلخانه
هر گیاهی برای داشتن رشد مطلوب نیاز به شرایط خاصی از نظر شدت نور، دمای روز و شب، میزان رطوبت نسبی هوا و رطوبت خاک دارد. گلخانه یا greenhouse، به ساختمانی با اسکلت چوبی یا فلزی و با شرایط تحت کنترل (دما، رطوبت، نور، دیاکسیدکربن و …) اطلاق می‌شود که با مواد شفاف (شیشه یا پلاستیک) به منظور عبور نور طبیعی جهت رشد و نمو گیاهان پوشانده شده است.
در احداث گلخانهها و ایجاد گلخانه باید به عوامل متعددی توجه شود:
-
تأمین نور مورد نیاز. مهمترین عامل نور است. تأمین نور برای گیاهان گلخانه‌ای بسیار مهم است. در روزهای ابری و زمستانی و در مناطقی که مقدار نور کمتر است از نورهای مصنوعی استفاده می‌کنند. گلخانهها باید در جهتی ساخته شوند که نورگیر باشند. اسکلت و پوشش گلخانه نیز باید طوری طراحی و ساخته شود که نور کافی به گیاه برسد. در روزهای پرنور تابستان نیز با کشیدن حصیر یا توری‌‌های تیره‌رنگ یا پاشیدن گِل و رنگ‌های قابل شستشو روی پوشش گلخانه باید مانع از نفوذ نور اضافی به گلخانه شد.
-
تأمین حرارت. تأمین دمای مناسب برای رشد و نمو گیاه به خصوص در روزهای سرد و ابری زمستان بسیار لازم است. پوشش گلخانه باید از جنسی انتخاب شود که کمترین تلفات گرما را داشته باشد. گاهی از پوشش‌های دو لایه برای کاهش تلفات گرما استفاده می‌شود. البته در مواقعی از سال (روزهای گرم تابستان) نیاز به کاهش دمای گلخانه وجود دارد و باید عملیات خنک‌سازی انجام گیرد. بهترین نوع سوخت برای وسایل گرمازا و سرمازا، گاز است. برخی افراد از گازوئیل و نفت استفاده می‌کنند اما تمیزترین سوخت، گاز است.
-
تأمین دیاکسیدکربن. دیاکسیدکربن یکی از فاکتورهای ضروری در عمل فتوسنتز می‌باشد. افزایش غلظت دیاکسیدکربن به صورت مصنوعی در محیط گلخانه باعث رشد مطلوب گیاه، زودرسی محصول و افزایش کیفیت و کمیت آن می‌شود.
-
تأمین رطوبت کافی. هوای گلخانه ممکن است خیلی خشک و یا خیلی مرطوب باشد که در حالت خشک باید مرطوب شده (با تجهیزات رطوبت‌ساز) و در حالت خیلی مرطوب باید رطوبت‌زدایی شود (با انجام عمل تهویه).
-
استفاده از خاک مناسب. در گلخانه بهتر است از خاک‌های سبک استفاده نمود یعنی خاک باید دارای زهکشی مناسب باشد. قبل از آغاز کشت ابتدا باید خاک آزمایش شود تا از لحاظ اسیدیته، شوری و عناصر غذایی و معدنی موجود در آن اطمینان حاصل گردد و در صورت نیاز اقدام به عملیات اصلاحی و کوددهی شود.
-
مساحت گلخانه. مساحت گلخانه بستگی به وسایل و تجهیزات تأمین گرما در گلخانه و سرمایه و سلیقه خود شخص و مقدار و نوع شکل زمین دارد. می‌توان مساحت گلخانه را زیاد در نظر گرفت یا اینکه گلخانهها را با مساحت‌‌های کوچکتر احداث کرد. البته باید توجه داشت که در هر مساحتی برای احداث و ایجاد گلخانه باید شرایط محیطی (نور، حرارت، رطوبت، دیاکسیدکربن) مورد نیاز فراهم شود.
-
طرح توجیهی گلخانه. قبل از راه اندازی گلخانه باید طرح توجیهی گلخانه را تهیه کرد تا مسائل مالی و هزینه و درآمد گلخانه بررسی و توجیح اقتصادی فعالیت گلخانه مشخص شود
محل مناسب جهت احداث گلخانه و ایجاد گلخانه
مشکلات اصلی تولید محصول در هر اقلیم عبارتند از: موقعیت جوی و جغرافیایی منطقه، سردی و گرمی هوا، مقدار و شدت نور، شدت وزش بادهای قوی و ریزش برف و باران، منابع آبی و کیفیت آب، شرایط و خصوصیات خاک منطقه و … . بنابراین اولین نکته در احداث یک گلخانه انتخاب محل مناسب است که باید در این مورد به نکات زیر توجه شود:
-
مناسب بودن خاک گلخانه از نظر شرایط فیزیکی و شیمیایی. در صورت مطلوب نبودن شرایط خاک (بافت خاک، مواد غذایی موجود در خاک، شوری، اسیدیته و…) می‌توان آن را با انجام عملیات اصلاحی (کوددهی، آب‌شویی و …) بهبود بخشید.
-
طرح گسترش گلخانه. از موارد مهم در احداث گلخانه و ایجاد گلخانه، ارائه یک نقشه گلخانه همراه با طرح گسترش آن می‌باشد. در این طرح علاوه بر مساحت زمین گلخانه، پیش‌بینی فضای کافی برای توسعه گلخانه و ایجاد گلخانه و ساختمان‌های سرویسی مورد نیاز مانند ساختمان کارگری، انبار، راه‌های ارتباطی، سرویس‌های بهداشتی و فضای لازم جهت ذخیره آب و سوخت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در نهایت بهتر است سطحی به عنوان فضای پیش‌بینی نشده به مجموع فضاها اضافه شود. زمین مورد نیاز برای احداث گلخانه حداقل بایستی دو برابر سطح مفید گلخانه (سطح زیر کشت) گلخانه باشد. به طور متوسط مساحت ساختمان‌های سرویسی را برابر با ۱۰ درصد سطح زیر کشت در نظر می‌گیرند (۱۳ درصد برای گلخانههای کوچک و ۵/۷ درصد برای گلخانههای بزرگ). البته در احداث گلخانه، گرفتن موافقت اصولی و رعایت قوانین مربوط به زمین‌های محدوده‌های شهری در مورد احداث و بهره‌برداری از گلخانهها ضروری است چون فعالیت بسیاری از گلخانهها بر همین اساس متوقف شده است.
-
توپوگرافی (پستی و بلندی) زمین گلخانه. محل احداث گلخانه بایستی تا حد امکان مسطح باشد زیرا احداث گلخانههای بزرگ در زمین‌های ناهموار و شیب‌دار، هزینههای زیادی را برای انجام عملیات تسطیح نیاز دارد. این موضوع قبل از احداث گلخانه و برنامه ریزی برای ایجاد گلخانه اهمیت دارد.
-
سیستم زهکشی مناسب. به دلیل استفاده گسترده از آب در عملیات‌های گلخانه، خاک گلخانه باید سبک بوده و زهکشی خوبی داشته باشد. با این حال احداث یک سیستم زهکش مناسب مخصوصاً در خاک‌های دارای بافت سنگین ضروری است. در خاک‌های سنگین معمولاً با قرار دادن لوله‌‌های سفالی در زیر زمین، عملیات زهکشی را انجام می‌دهند.
-
جهت وزش باد. در مناطق بادخیز، گلخانه را نباید عمود بر جهت بادهای غالب احداث کرد. بهترین حالت این است که طول گلخانه تقریباً در امتداد جهت باد غالب منطقه بوده و نسبت به آن انحراف مختصری داشته باشد. این انحراف برای این است که باد از درب ورودی گلخانه وارد نشود و از کنار آن عبور نماید. گلخانههای قوسی (تونلی، نیمه استوانه‌ای، کوانست و هافمن) که دارای سقف و دیواره کمانی می‌باشند، باد را به سهولت از روی خود عبور داده و بهتر از گلخانههای زاویه‌دار دارای دیواره عمودی، در برابر باد مقاومت می‌کنند. برای مقابله با وزش باد می‌توان از بادشکن استفاده نمود؛ (بادشکن خوب دیواره‌ای است که می‌تواند ردیفی از درختان مانند سرو، کاج و چنار باشد که در مقابل جهت وزش باد قرار می‌گیرند. دیواره‌های آجری که یکدست و بدون منفذ هستند مناسب نبوده و حتی باعث تشدید جریان باد خواهند شد). البته برای جلوگیری از سایه‌اندازی درختان روی گلخانه باید فاصله درختان از گلخانه در شرق و غرب ۵/۲ برابر ارتفاع نهایی درختان باشد و در قسمت جنوبی بیش از ارتفاع درختان است (مثلاً اگر ارتفاع درخت ۲۰ متر می‌باشد، فاصله گلخانه تا این درختان ۵۰ متر انتخاب می‌شود).
-
مناسب بودن زاویه و شدت تابش نور خورشید. در هنگام احداث گلخانه توجه به جهت مطلوب برای بهره‌برداری از تابش نور اپتیمم، یک فاکتور مهم به شمار می‌رود (شکل ۱-۱). این عامل مخصوصاً در زمستان که میزان سایه‌اندازی اسکلت بیشتر بوده و شدت نور عامل محدود کننده رشد است، اهمیت زیادی دارد. باید توجه داشت که نور صبح بیشترین مطلوبیت را داراست زیرا با تابش این نور به گیاهان اجازه داده می‌شود که فرآیند تولید غذا را زودتر آغاز نمایند و این موضوع منجر به حداکثر رشد و تولید می‌شود و نقش بسزایی در کمیت و کیفیت محصول دارد. از اینرو ساختمان گلخانه باید در جهتی احداث شود که بیشترین بهره‌گیری را از نور صبح داشته باشد.
به طور کلی، گلخانههای تک‌واحدی در عرضهای بالاتر از ۴۰ درجه شمالی در امتداد شرق به غرب ساخته می‌شوند تا قادر باشند نور آفتاب زمستانی که زاویه تابش و شدت پایینی دارد را به نحو مناسب دریافت کنند. در عرضهای پایین‌تر از ۴۰ درجه شمالی به دلیل اینکه زاویه تابش نور خورشید به مراتب بیشتر است امتداد شمالی-جنوبی مناسبتر است. در گلخانه‌‌هایی که از طول به هم متصل هستند (گلخانههای تونلی مرکب) در تمام عرضهای جغرافیایی، جهت شمالی-جنوبی مطلوب‌تر است تا میزان سایه‌اندازی در قسمت شمالی گلخانه کاهش یابد. جهت شمال به جنوب باعث می‌شود که سایه در طول روز در عرض کف گلخانه حرکت کند در حالی که این امر در جهت شرق به غرب ممکن نیست. البته باید توجه داشت که جهت وزش باد نیز عاملی تعیین کننده در جهت‌گیری ساختمان گلخانه می‌باشد.
-
شرایط محیطی و اقلیمی مناسب. شرایط آب و هوایی منطقه، تأثیر زیادی روی تولید و کیفیت و کمیت محصولات باغبانی دارد. مناطقی که زمستان خیلی سرد، تابستان خیلی گرم، باران‌های شدید، مه دائمی و شرایط نامساعد دارند برای احداث گلخانه مناسب نمی‌باشند. مناسب‌ترین منطقه برای کشت‌های گلخانه‌ای، منطقه‌ای است که زمستان ملایم داشته و از روزهای آفتابی زیادی برخوردار باشد.
-
دسترسی به آب مطمئن و سالم. در احداث گلخانههای تجاری، آب از فاکتورهایی است که کمیت و کیفیت آن به دلیل استفاده گسترده از آب حائز اهمیت است. قبل از احداث گلخانه بهتر است از آب مورد استفاده آزمایش کاملی به عمل آید. EC یا شوری آب یکی از فاکتورهای مهم می‌باشد. هر چه EC آب پایین‌تر (آب شیرین‌تر) باشد عملکرد محصول بالاتر خواهد بود. یون‌های سدیم، کلر و بی‌کربنات باعث کاهش کیفیت آب، صدمه به گیاه و در نهایت افت محصول خواهند شد. استفاده از آب چاه به دلیل اینکه آب لوله‌کشی ممکن است دارای فلوراید و کلر باشد، مطلوب‌تر است (فلوراید برای گیاهان مضر است) در ضمن استفاده از آب شهری (لوله‌کشی) گران تمام شده و هزینههای تولید را بالا می‌برد. آب رودخانه هم چندان مناسب نمی‌باشد زیرا ممکن است به عوامل بیماری‌زا آلوده باشد. به طور کلی حداقل آب مورد نیاز برای ۱۰۰۰ متر مربع گلخانه در هر شبانه روز در فصل تابستان (پیک مصرف) ۱۰-۸ مترمکعب است.
-
نوع محصول. نوع محصولی که در برنامه تولید قرار دارد در انتخاب محل گلخانه مؤثر است. یک گلخانه‌دار موفق با توجه به نیاز بازارهای داخلی و خارجی و برآورد هزینههای مربوط به تولید هر محصول، ابتدا باید تعیین کند که چه محصولی را تولید کند و سپس با توجه به نوع محصول و نیازهای محیطی آن، محلی مناسب از نظر شرایط اقلیمی برای احداث گلخانه انتخاب کند.
-
دسترسی به نیروی کار. دسترسی سریع (به صورت دائمی یا فصلی) به نیروی کار ارزان و ماهر.
-
دسترسی به امکانات دیگر (حمل و نقل، راه‌های ارتباطی، برق و سوخت). گلخانه باید در جایی احداث شود که نزدیک به راه‌های ارتباطی، برق و سایر امکانات رفاهی باشد، که این موضوع در صورت بهره‌گیری صحیح منجر به کاهش هزینههای تولید (که هدف نهایی مدیریت گلخانه است) خواهد شد. در ضمن محل ایجاد گلخانه، عامل تعیین کننده در نوع سوخت مورد استفاده است. گلخانههای دور از لوله‌‌های گاز، مجبور به استفاده از سایر منابع انرژی به جای گاز می‌باشند در حالی که گاز به عنوان ارزان‌ترین و پاک‌ترین منبع انرژی به شمار می‌رود و با استفاده از این سوخت ارزان می‌توان هزینههای تولید را به مقدار زیادی در تولید فصل سرما کاهش داد. بنابراین قبل از ایجاد گلخانه باید تمهیدات لازم در مورد تأمین آب و برق و سوخت انجام شده باشد.
۱۲٫ نزدیکی به بازار فروش. تا محصول با هزینه حمل و نقل کمتر و با کیفیت بیشتر و با طراوات و تازگی کافی و در نتیجه با قیمت مناسبتر به فروش برسد
منبع: کتاب راهنمای جامع و مصور آموزش کشت گلخانه ای خیار گوجه فرنگی فلفل و توت فرنگی
[/restrict]